Trwają obchody stulecia śmierci najwybitniejszej aktorki w historii polskiej sceny, patronki legnickiego teatru. 19 października o godzinie 17.00 w salach warszawskiego Muzeum Teatralnego odbędzie się wernisaż wystawy "Helena Modrzejewska (1840-1909). Z miłości do sztuki". To przeniesienie ekspozycji, która swoją premierę miała w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa (9 kwietnia - 20 września 2009).

Autorką scenariusza jest Małgorzata Palka (Muzeum Historyczne Miasta Krakowa), projekt plastyczny opracowują Alicja i Grzegorz Bylińscy. Komisarzami wystawy warszawskiej są Monika Chudzikowska i Krzysztof Frey.

W wernisażu wystawy wezmą udział wybitne polskie artystki dramatyczne. Patronat honorowy nad wystawą objęli: Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ambasador Stanów Zjednoczonych w Polsce. Wystawa została zrealizowana przez Muzeum Teatralne działające w strukturach Teatru Wielkiego-Opery Narodowej oraz Muzeum Historyczne Miasta Krakowa i Muzeum Bowers w Santa Ana w Kalifornii. Jest rezultatem dwuletniej pracy zespołów wymienionych wyżej muzeów i jest najobszerniejszą z dotychczasowych prezentacji pamiątek, dokumentów i dzieł sztuki związanych z życiem i karierą artystyczną Heleny Modrzejewskiej. 

Obok zbiorów trzech współpracujących muzeów wykorzystano muzealia i archiwalia z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Narodowego w Warszawie, Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie i wielu innych instytucji, a także zbiory prywatnych kolekcjonerów (Krzysztofa Ciepłego) i badaczy twórczości Heleny Modrzejewskiej (Józefa Szczublewskiego).Wystawie towarzyszy obszerny katalog przygotowany przez pracowników Muzeum Historycznego Miasta Krakowa i Muzeum Teatralnego w Warszawie a także przez naukowców - teatrologów środowiska naukowego krakowskiego i warszawskiego.

Wystawa dostępna będzie dla widzów Teatru Wielkiego oraz szerokiej publiczności od 20 października do 10 stycznia 2010 roku. Na ekspozycji będzie można obejrzeć bezcenny zespół kostiumów scenicznych Heleny Modrzejewskiej do ról szekspirowskich - Rozalindy w "Jak wam sie podoba" oraz Beatrice w "Wiele hałasu o nic". Po raz pierwszy zaprezentowana zostanie w Polsce bogata kolekcja amerykańskich muzealiów m. in.: obraz Józefa Chełmońskiego Sielanka podarowany artystce z okazji ślubu z Karolem Chłapowskim, biżuteria sceniczna, szkicowniki, paszporty aktorki i jej rodziny, afisze i programy z występów. 

Na wystawie prezentowany będzie trailer filmu o Modrzejewskiej, zrealizowanego w Stanach Zjednoczonych przez panią Basię Myszyński.


Helena Modrzejewska. Kim była?

Sto lat temu zmarła w Kalifornii Helena Modrzejewska, bodaj najodważniejsza, najbardziej ambitna i bezkompromisowa aktorka polska wszech czasów. Los hojnie ją obdarzył rozległą skalą talentu, siłą magnetycznej osobowości, arystokratyczną urodą, urodą ducha, urodą człowieczeństwa. Jej rodzinnym gniazdem był Kraków i stary krakowski teatr przy Placu Szczepańskim, ale jej artystyczna osobowość skrystalizowała się w ciągu warszawskiego siedmiolecia 1869-1876. Także jej przyszłe amerykańskie i angielskie sukcesy miały swoją genezę w doświadczeniach warszawskich. Tu w gronie przyjaciół rodziły się jej marzenia, a następnie plany, które w kolejnych latach realizowała z charakterystyczną dla siebie determinacją i konsekwencją. 

Słynna była jej niezmordowana pracowitość i "gruntowna powaga" w podejściu do ról. Jej role były zawsze przemyślane w najdrobniejszych szczegółach, ale ten niezawodny aktorski "arcymechanizm", by użyć określenia Bolesława Prusa, rozsnuwał jeszcze tajemniczą mgłę poezji, w której kryła się precyzyjna konstrukcja roli. Była najbardziej romantyczną aktorką w epoce niechętnej już romantycznej wierze i uniesieniom. 

Tymon Terlecki, autor najpiękniejszej powieści biograficznej o Modrzejewskiej napisał, że jej sztuka stała się ogniwem między epoką romantyczną i neoromantyczną "między jednym i drugim rozjarzeniem się wielkiej poezji". Można powiedzieć, że w jakiś symboliczny sposób spięła na scenie teatru poezję Słowackiego z poezją jej ostatnich, granych w Polsce, ról w dramatach Stanisława Wyspiańskiego. Od romantyków przejęła kult Szekspira i wbrew oporom rosyjskiej cenzury uczyniła go głównym autorem swoich warszawskich sezonów. Równą miłością jak Szekspira darzyła Słowackiego. Jej uporowi i pozycji towarzyskiej, publiczność warszawska zawdzięczała pierwsze wystawienia dramatów nielojalnego wobec władz emigranta Juliusza Słowackiego: "Marii Stuart" i "Mazepy". 

Modrzejewska była zapewne najwybitniejszą artystką polską, jaka kiedykolwiek występowała na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie. Do dziś, w najstarszej części Teatru, o niezmienionej po wojnie architekturze, w Salach Redutowych, czuje się podskórnie jej duchową obecność. Sale Redutowe były królestwem Modrzejewskiej. Tu recytowała poezje, urządzała loterie fantowe dla ubogich, brała udział w balach i grudniowych bazarach, urządzała eksperymentalne spektakle. 

Siła aktorstwa Modrzejewskiej była niezwykła. Winter William największy krytyk amerykański tamtego czasu porównując grę Modrzejewskiej w Schillerowskiej "Marii Stuart" w Nowym Jorku w 1893 r. z wcześniejszymi występami w tej roli Adelajdy Ristori był przekonany, że Modrzejewska przewyższa wielką Ristori "poezją i świętością" gry. Ta sakralność - jak można się domyślać - była zapewne rodem z dramatów Słowackiego i poezji Mickiewicza.

Warto zadać sobie pytanie kim jest dziś dla naszego pokolenia postać Heleny Modrzejewskiej? Zapewne niedoścignionym wzorem udanej kariery artystycznej. Być może przykładem umiejętności poruszania się po salonach Europy i Świata i nawiązywania tam ważnych i trwałych przyjaźni. Warto jednak dojrzeć w Helenie Modrzejewskiej osobę niezwykle, jak na swój czas, nowoczesną, kobietę, która ośmieliła się być taką, jaką ona sama chciała być, osobę, która nie godzi się na opresyjne systemy polityczne, na niesprawiedliwe konwencje społeczne i potrafi dawać temu wyraz, niejednokrotnie wbrew własnym osobistym interesom. 

Ta nowoczesność myślenia i wrażliwość na sprawy społeczne oraz żywe odczuwanie więzi ze zniewolonym narodem to cechy szczególnie cenne. Wydaje się nawet, że wysoki etos stanu aktorskiego w Polsce, który być może kończy się już dziś na naszych oczach, cała ta charakterystyczna dla naszego kraju aksjologia aktorska zbudowana została w niemałej mierze przez mit arcyaktorki i patriotki - Heleny Modrzejewskiej (Waldemar Dąbrowski - fragment wstępu do katalogu wystawy).

(www.e-teatr.pl, „Wystawa o Helenie Modrzejewskiej” 15.10.2009)